Ο Θάνατος του Σωκράτη. Jacques Louis David. (1877) MET
Η δίκη του Σωκράτη έλαβε χώρα το 399 π.Χ. κατόπιν κατάθεσης της «γραφής ασεβείας» από τον τραγικό ποιητή Μέλητο (εκτός από τον Μέλητο, υπήρχαν άλλοι δύο κατήγοροι, ο πλούσιος βυρσοδέψης Άνυτος και ο δεινός ρήτορας Λύκων) στον αρμόδιο άρχοντα βασιλέα, πέντε χρόνια μετά την ήττα της Αθηναϊκής Συμμαχίας στον Πελοποννησιακό Πόλεμο κατά την περίοδο της αποκατάστασης της Δημοκρατίας, που ακολούθησε την πτώση του τυραννικού καθεστώτος των Τριάκοντα, τους οποίους είχαν επιβάλλει οι Σπαρτιάτες ως τοποτηρητές της εξουσίας της. Το νομικό περίβλημα της καταγγελίας και της καταδικαστικής απόφασης συνίστατο σε κατηγορίες για ασέβεια προς τους θεούς της Πόλης, εισαγωγή κενών δαιμονίων και διαφθορά του ήθους των νέων με την παρότρυνση για την επανάστασή τους απέναντι στην πατρική εξουσία. Στην πραγματικότητα η δίκη του Σωκράτη ήταν το επιστέγασμα μιας σειράς πολιτικών διώξεων κάτω από την ομπρέλα του γενικού όρου «δικών «ασέβειας» στην Αθήνα του τελευταίου τετάρτου του 5ου π.Χ. αι. Ως τέτοιες νοούνταν οι δίκες που αφορούσαν την προσπάθεια της εγκαθίδρυσης της λατρείας ξένων θεοτήτων ή η αποκάλυψη και διακωμώδηση θείων μυστηρίων, αλλά συνήθως οι περισσότερες από αυτές είχαν πολιτικό χαρακτήρα, όπως και στην περίπτωση του Σωκράτη, παρότι το αδίκημα των αντιδημοκρατικών φρονημάτων είχε αμνηστευτεί με το ψήφισμα του Αρχίνου.Σε σύνολο 501 Αθηναίων πολιτών, οι 281 καταψήφισαν τον Σωκράτη, όμως η ειρωνική πρότασή του στο ερώτημα ποια ποινή έπρεπε να του επιβληθεί, να συντηρείται εφ’όρου ζωής, δημοσία δαπάνη στο Πρυτανείο, για την προσφορά του στην Αθήνα, μαζί με εξέχουσες φυσιογνωμίες της εποχής, αντί να επιλέξει το δρόμο της εξορίας ή την καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού ή προστίμου, οδήγησε άλλους 80 επιπλέον να ψηφίσουν τη θανατική του καταδίκη. Ο David θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του νεοκλασικού καλλιτεχνικού ρεύματος. Στο χτίσιμο του προσωπικού του ύφους συνέβαλε η μελέτη των ελληνικών και ρωμαϊκών αγαλμάτων, που τον βοήθησε στο πλάσιμο του μυϊκού συστήματος των μορφών, ενώ υιοθέτησε τη δισδιάστατη δομή καθώς και την ευγένεια και τη λιτότητα των εκφραστικών διατυπώσεων της κλασικής τέχνης. Τα χρώματα που χρησιμοποιεί είναι λιγότερο λαμπερά στις άκρες του πίνακα, ο οποίος φωτίζεται από την αριστερή πλευρά από όπου διαχέεται στο Σωκράτη. Παρότι επιλέγει τη λιτότητα, χρησιμοποιεί σύμβολα η λειτουργία των οποίων έγκειται στην απόδοση ιδιοτήτων, π.χ. οι αλυσίδες κάνουν το θεατή να καταλάβει ότι πρόκειται για χώρο κράτησης, ενώ το χειρόγραφο κοντά στον Πλάτωνα συμβολίζει τη φιλοσοφική του ιδιότητα και την καταγραφή των θεωριών του Σωκράτη. Στο μαρμάρινο κάθισμα πάνω στο οποίο κάθεται ο Κρίτων αναγράφεται η υπογραφή του. Στο κέντρο της σύνθεσης δεσπόζει ο Σωκράτης, μια εξιδανικευμένη ρωμαλέα φιγούρα με έντονη μυολογία που παραπέμπει σε ελληνορωμαϊκό άγαλμα. (Στην πραγματικότητα ο Σωκράτης περιγράφεται ως δύσμορφος). Οι χειρονομίες του Σωκράτη αποκτούν σημειολογικό φορτίο καθώς συμβάλλουν στη σκιαγράφηση του αμετάβλητου και ηρωϊκού ήθους του, αλλά και της καλλιτεχνικής εκφραστικής διατύπωσης του φιλοσοφικού του συστήματος. Ο στοχαστής με το αριστερό χέρι δείχνει ψηλά, στον κόσμο των Ιδεών ( η χειρονομία αυτή είναι όμοια με του Πλάτωνα στη Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ), ενώ με το δεξί παίρνει το κώνειο από το δήμιο, παραμένοντας πιστός στα ιδανικά του και στους νόμους της Αθηναϊκής Πολιτείας. Ένας διάδρομος με επάλληλες καμπυλόγραμμες τοξωτές απολήξεις ενώνει την είσοδο με τον χώρο της κράτησης του Σωκράτους, δημιουργώντας την αίσθηση του βάθους και της προέκτασης της αφηγηματικής πλοκής από το κύριο πλάνο στο background του έργου, ενώ η παρουσία της ευθείας γραμμής στη σκάλα και σε άλλα αρχιτεκτονικά μέλη της σύνθεσης, αποδεικνύει την επίδραση της Αναγέννησης στη διαμόρφωση του καλλιτεχνικού ύφους του David. Στη συντριπτική πλειονότητα των δημιουργιών της περιόδου, η ενσωμάτωση του εξιδανικευμένου φυσικού περιβάλλοντος καθώς και αρχιτεκτονικών οικοδομημάτων κλασικιστικού ύφους, με την εναλλαγή ευθείας και καμπύλης να ενισχύουν την επιδιωκόμενη, από τους εκπροσώπους της, αρμονία και ισορροπία καθίσταται απαραίτητο συμπλήρωμα της απόδοσης της δράσης των ηρώων. Στο βάθος της σύνθεσης διακρίνεται μια γυναικεία μορφή, που κοιτάζει προς το μέρος του θεατή και αναπαριστά τη γυναίκα του Σωκράτη, Ξανθίππη, η οποία φορά έναν κόκκινο χιτώνα, σύμβολο του ψυχικού πάθους και της θλίψης και αποχαιρετά κουνώντας το χέρι της τον άνδρα της. Η καθιστή μορφή στην είσοδο του ανοίγματος είναι ο αγαπημένος μαθητής και συνεχιστής του Σωκράτη, ο Πλάτωνας. Όπως και ο δάσκαλός του απεικονίζεται με ένα λευκό μανδύα με απαλή και ρέουσα πτυχολογία, αλλά εμφανώς καταβεβλημένος από το γήρας και την οδύνη που του προκάλεσε η θανατική καταδίκη του πνευματικού του καθοδηγητή. Το παράδοξο όμως είναι ότι όταν ο Σωκράτης πέθανε ο Πλάτων ήταν μόλις 29 χρονών και ο David τον παρουσιάζει σαν συνομήλικο του μέντορα του. Άραγε ήθελε να υπογραμμίσει τη βαθιά θλίψη του για την καταδίκη του Σωκράτη, τη διανοητική εξομοίωση των δύο ανδρών ή να παρουσιάσει ολόκληρη τη σκηνή σαν μια ανάμνηση του Πλάτωνα, την προβολή δηλαδή ενός παρελθοντικού γεγονότος στο παρόν του πίνακα που είναι σύγχρονο του ηλικιωμένου Πλάτωνα; Δεν είναι διόλου απίθανο η μορφή του Πλάτωνα να αποδίδεται εις διπλούν, σε μια νεότερη εκδοχή του στην ομάδα των ακολούθων του Σωκράτη που κατακλύζει τη δεξιά πλευρά της σύνθεσης και έχει καταληφθεί από ομαδική θλίψη εν όψει του επικείμενου θανάτου του φιλοσόφου. Σε αντίθεση με την εξωτερικευμένη ένταση των μαθητών ο Σωκράτης και ο μαθητής που αγγίζει το πόδι του, ο Κρίτων παραμένουν δυνατοί και ήρεμοι. Ο Σωκράτης δε φοβάται το θάνατο του υλικού του σώματος, το οποίο αποτελεί το «σήμα», τον τάφο της ψυχής και το φυσικό εμπόδιο του εξαγνισμού της και της ένωσής της με το θείο. Το Αγαθό, ενοικεί μόνο στο διανοητικό τόπο των Ιδεών, των καθολικών οντοτήτων, που συγκροτούν την αληθινή πραγματικότητα, πολύ διαφορετική από τον φυσικό κόσμο των αισθητών πραγμάτων, των σκιωδών απεικασμάτων και ψεύτικων απομιμήσεων των Ιδεών. Η Ψυχή που προϋπάρχει του σώματος, κατά την είσοδό της σε αυτό λησμονεί τη θεία προέλευσή της και στην πορεία του ανθρώπινου βίου αλλοιώνεται από την επίδραση των αισθήσεων και των μηνυμάτων της στρεβλής οπτικής της πραγματικότητας που μεταφέρουν στον άνθρωπο. Η Ψυχή είναι ελεύθερη να ατενίσει το Αγαθό μόνο μετά το θάνατο του σώματος, του δοχείου που τη φιλοξενεί αφού θα έχει απελευθερωθεί από τα δεσμά της ύλης. Έτσι ο Σωκράτης, όχι μόνο έχει αποβάλει κάθε ίχνος θανατοφοβίας, αλλά είναι σίγουρος για τη συνέχιση του άυλου μέρους της οντότητάς του, με άλλα λόγια, πίστευε στην αθανασία της Ψυχής, άμεσα συνδεδεμένης με την αθανασία των Ιδεών. Επιπλέον, ο Σωκράτης μένοντας συνεπής στη διδασκαλία του υπηρετεί εμπράκτως την Ιδέα της Δικαιοσύνης, καθώς αρνείται την πρόταση των μαθητών του να δραπετεύσει από τη φυλακή, γιατί η αδικία που υπέστη από την Πολιτεία δεν αποτελούσε δικαιολογία για να διαπράξει ο ίδιος αδικία εναντίον των Νόμων της Αθήνας και να φανεί ανάξιος των Θεών, της οικογένειάς του, του ίδιου του του εαυτού και του αξιακού του συστήματος. Το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1787 και μάλιστα στην αποκάλυψή του παρευρέθη ο ίδιος o Πρόεδρος των Η.Π.Α, συγγραφέας της Αμερικάνικης Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και θιασώτης της Αμερικανικής Επανάστασης (1175-1783),Thomas Jefferson. Η παρουσία του δεν ήταν καθόλου τυχαία, αφού το έτος 1787 ήταν κομβικό για την προλείανση του εδάφους και το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης. Ο David επιλέγει να φιλοτεχνήσει αυτήν ακριβώς τη στιγμή από το βίο του Σωκράτη για να υπογραμμίσει την αξία του θανάτου, της θυσίας, έστω και μιας ανθρώπινης οντότητας στο βωμό των Ιδεών και Ιδανικών, εν προκειμένω της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Αδελφότητας, ενώ παράλληλα εξαίρει το ρόλο των φιλοσόφων στο Διαφωτιστικό κίνημα και στην προβολή ιδεών που σέβονται την ανθρώπινη ζωή ανεξαρτήτως καταγωγής, status και χρώματος.
Χριστιάνα Οικονόμου. Απόφοιτος Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης. Κάτοχος MPhil στις Θεατρικές Σπουδές.
