Γράφει η Άννα Ταμπάκη

Ομότιμη Καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ

Χθες είδα την παράσταση που φιλοτέχνησε και σκηνοθέτησε ο Κωνσταντίνος Κυριακού σε συνεργασία με την Κατερίνα Μπιλάλη «Νικήρατος… ο δρόμος για την ελευθερία». Το έργο είναι βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο της Ευανθίας Καΐρη που έχει διπλή αξία αφού πρόκειται για το πρώτο δραματικό κείμενο που εμπνέεται από τον Αγώνα και έχει γραφεί από μια λόγια Ελληνίδα. Επειδή μου ζητήθηκε να γράψω ένα εισαγωγικό κείμενο έσκυψα και πάλι στο πρωτότυπο έργο και είχα ανά χείρας και τη διασκευή. Γνωρίζοντας πόσο είναι δύσκολη η αναμέτρηση με κείμενα του ελληνικού 19ου αιώνα και μάλιστα τόσο πρώιμα, πόσο βρίσκονται οι συντελεστές στην κόψη του ξυραφιού προκειμένου να ευαισθητοποιήσουν και να συγκινήσουν τον σύγχρονο θεατή, συγχαίρω τον Κωνσταντίνο και την Κατερίνα για την οξύνοια με την οποία έκαναν προσθήκες και έδωσαν στο θεατρικό έργο πιο άμεσες και πιο αντιληπτές στο κοινό ιστορικές διαστάσεις, όπως οι αφηγήσεις ιστορικών δρωμένων και των ποιητικών σολωμικών συνδηλώσεων που περιέβαλαν το ύψιστα τραγικό γεγονός της Εξόδου. Ας μην λησμονούμε ότι η Έξοδος, ο υπεράνθρωπος Αγώνας των Μεσολογγιτών και των εκεί ευρισκομένων Φιλελλήνων, η θυσία τους, από κοινού με τη Σφαγή της Χίου και των Ψαρών ευαισθητοποίησαν την ευρωπαϊκή (και την αμερικανική) κοινή γνώμη και οδήγησαν στην τελική λύση του Αγώνα. Δραματουργικά, η μαχητική θέση που παίρνει η Κλεονίκη – ένα alter ego θα λέγαμε της συγγραφέως – και οι θαρραλέες πολιτικές της θέσεις που εκπλήσσουν με τη σφοδρότητά τους τον Γάλλο απεσταλμένο του Ιμπραήμ αποτελούν μια θετική και μελετημένη υπέρβαση, αφού η Ευανθία, παρόλη τη σεμνότητα και τη φυσική συστολή της, εκφράζει παρόμοιες απόψεις στην περίφημη «Επιστολή» της προς τις Ευρωπαίες Φιλελληνίδες. Αυτή η αναμέτρηση με ένα παλαιό κείμενο που δεν το κακοποίησαν, όπως γίνεται συχνά, αλλά το σεβάστηκαν και το αφουγκράστηκαν με προσοχή δίνει ένα άριστο παράδειγμα…. Αξίζει να δείτε την παράσταση, να την απολαύσετε και μετά να σκεφτείτε!

ΝΙΚΗΡΑΤΟΣ, ΔΡΑΜΑ ΕΙΣ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ, ΥΠΟ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ ΤΙΝΟΣ ΣΥΝΤΕΘΕΝΤΗ Ι ΙΕΡΑ Ι ΚΟΝΕΙ ΤΩΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΘΥΣΙΑΣΘΕΙΣΩΝ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΟΥΤΟ ΑΝΕΘΗΚΕΝ Η***Το 1826, εκδίδεται ανωνύμως στο Ναύπλιο («Εν Ναυπλίω, Εν τη τυπογραφία της Διοικήσεως»), το τρίπρακτο δράμα της Ευανθίας Καΐρη (1799–μετά το 1866), Νικήρατος, εμπνευσμένο από την άλωση του Μεσολογγίου.Έργο γραμμένο «εν θερμώ», τρεις μήνες μετά την ηρωική Έξοδο, το πιο πιθανό στην Ερμούπολη της Σύρου, όπου βρισκόταν τότε η Ευανθία, αποτελεί δραματουργικά ένα ενδιαφέρον εγχείρημα το οποίο συνενώνει τη στέρεη διαφωτιστική ιδεολογία της συγγραφέως και την άρτια κλασικιστική της παιδεία, στις οποίες ήταν γαλουχημένη από τα τρυφερά νεανικά της χρόνια, με κυρίαρχο το όραμα της ελευθερίας, με στοιχεία του «πατριωτικού» δράματος, ένιων ρομαντικών μοτίβων, στα οποία θα προσέθετα και ψήγματα ενός επαναστατικού ρομαντισμού. Το «δράμα» διαπνέεται άλλωστε από έναν συνεκτικό και μαχητικό πολιτικό λόγο, ιδίως στη συνομιλία του Νικήρατου με τον ξένο, Γάλλο από τα συμφραζόμενα, απεσταλμένο του Ιμπραήμ, ευδιάκριτο επίσης στην ανοικτή επιστολή-έκκληση, την οποία απηύθυνεεπώνυμες τριάντα μια αρχοντοπούλες από πολλές περιοχές της χώρας «από Αιγαίου πελάγους, από Ύδρας, από Σαλώνων, από Χίου, από Αθηνών, από Λειβαδιάς». Ανάμεσά τους βρίσκουμε τη Μαρία, κόρη Ιακώβου Τομπάζη, τη Βασιλική, θυγατέρα Αναστασίου Τσαμαδού, την Ελένη, σύζυγο Γ. Σαχίνη, την11 Δ.Ι. Πολέμη: Αλληλογραφία Θεοφίλου Καΐρη. Μέρος Β ́. Επιστολαί Ευανθίας Καΐρη 1814-1866, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 1997, σσ. 54-61. προς τις γυναίκες της Ευρώπης για να προσφέρουν χείρα βοήθειας στην Ελλάδα. Πρόκειται για την Επιστολή Ελληνίδων τινών προς τας Φιλελληνίδας, που δημοσιεύθηκε το 1825 ανωνύμως. Την έκκληση συνυπέγραψαν και άλλεςγυναίκες της εποχής,Ειρήνη, αδελφή Αντ. Μελιδόνη, την Ειρήνη Μιαούλη, την Αικατερίνη Σκουζέ κ.ά. Ευχαριστεί τις Ευρωπαίες φιλελληνίδες για τη συμπαράστασή τους στον Αγώνα της ανεξαρτησίας, ενώ εκφράζεται και ο αποτροπιασμός του Γένους για τη στάση ορισμένων «πεπολιτισμένων» Ευρωπαίων εναντίον της Επανάστασης,. κατηγορούνται δε οι Μεγάλες Δυνάμεις που προσφέρουν βοήθεια στους Τούρκους σε επίπεδο στρατιωτικής τεχνογνωσίαςΜεταφράστηκε στα 1826 από τον George Lee, γραμματέα των Ελλήνων απεσταλμένων στο Λονδίνο Ανδρέα Λουριώτη και Ιωάννη Ορλάνδο στα 1824-1827, μετά από παρότρυνση της Ελληνικής Επιτροπής.Η «χαριτόβρυτος» λογίαγαλλικά και ιταλικά, μαθηματικά και φιλοσοφίααρχαία ελληνικά, μόρφωσιν;».Πρώτος εξέφρασε τον θαυμασμό του στο πρόσωπό της ο φιλέλληνας2 Η Ευανθία γεννήθηκε το 1799. Ήταν η μικρή –μικρότερη κατά 15 έτη– αδελφή του δάσκαλου του Γένους Θεόφιλου Καΐρη, ένθερμου διαφωτιστή, οπαδού του Αδαμάντιου Κοραή και φιλόσοφου, ο οποίος υπήρξε διαδοχικά Σχολάρχης στην περίφημη Σχολή των Κυδωνιών, για μικρό διάστημα στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, και στην Άνδρο. Η Ευανθία τον συνόδευσε, το 1812, στις Κυδωνίες, όπου ο Θεόφιλος μερίμνησε πολύ για την μόρφωσή της, διδάσκοντάς της στις μετακινήσεις του έως ότου καταλήξουν στη γενέτειρά τους Άνδρο και να. Και στη συνέχεια τον ακολούθησε ξεδιπλώσει εκεί την εκπαιδευτική της δράση ώς το τέλος του βίου της. Παρόλη την σπάνια θα μπορούσαμε να πούμε για την εποχή εκείνη παιδεία της και τη γοητεία που ασκούσε στους συνομιλητές της με τις φυσικές και πνευματικές της χάρες, η «charmante Evanthie», έζησε μια ζωή ηθελημένα απομονωμένη, προσκολημμένη «στη βαριά σκιά» του αδελφού της, στον οποίο ήταν αφοσιωμένη και υπεραγαπούσε. Σεμνή εκ φύσεως, δεν αρεσκόταν στις κοινωνικές συναναστροφές και απέφευγε τις μετακινήσεις και τα ταξίδια επειδή φοβόταν τη θάλασσα. τυπογράφος και ελληνιστής Ambroise-Firmin Didot στην ακόλουθη θερμή του «Η χαριτωμένη Ευανθία, αδελφή του Θεοφίλου, ομιλεί απταίστως τηνΓαλλικήν και Ιταλικήν και την καθαρωτέραν αρχαίαν ελληνικήν. Γνωρίζει τελείως ταμαθηματικά και ασχολείται μετά του αδελφού της εις την θεωρίαν των υπερβατικώνσυναρτήσεων και εις την σπουδήν των κωνικών τομών. Τις θα ηδύνατο να υποπτευθήότι εις αυτήν την άγνωστον πόλιν της Ασίας [=αναφέρεται στις Κυδωνίες, τοσημερινό Αϊβαλί], μια μικρά και αθλία οικία θα περίκλειε τόσον εξαιρετικήν2περιγραφή: Το 1818 αναλαμβάνει στις Κυδωνίες τη διεύθυνση του Παρθεναγωγείου και επιδίδεται σε ηθικοδιδακτικές μεταφράσεις από τα γαλλικά, για τις οποίες είχε ήδηζητήσει, σε πολύ νεαρή ηλικία, τη γνώμη του Αδαμάντιου Κοραή. Σε ηλικία μόλιςδεκαπέντε ετών αλληλογραφεί με τον σοφό διδάσκαλο του Γένους και ζητά τησυμβουλή του: «[…] σε παρακαλώ θερμώς να στείλης με τα βιβλία του κοινού, κανένβιβλίον ηθικόν, ή καμμίαν μικράν εγκυκλοπαιδείαν διά να το μεταφράσω κι εγώ, και3ούτω να ωφελήσω κατά την δύναμίν μου, το γένος ημών […]». Ο Κοραής τηςσυνιστά να μεταφράσει τους Ηθικούς Μύθους (Contes moraux) της Mme Guizot.Γράφει στον αδελφό της Θεόφιλο: «Συμβούλευέ την μάλιστα να μην προσκολλάταιπολύ εις την κατά λέξιν μετάφρασιν, αλλά μάλλον ν’ ακολουθή τας εννοίας της4συγγραφέως». Ενώ συμπληρώνει πιο κάτω στην επιστολή του: «Τώρα εξετάσας ταΗθικά παραμύθια της Mme Guisot βλέπω ότι είναι πολλά εξ αυτών τα οποία η Ευανθία δεν εμπορή να μεταφράση, διότι αναφέρονται εις έθη και ήθη Γαλλικά άγνωστα εις όσους δεν εδιέτριψαν πολύν καιρόν μεταξύ Γάλλων, και Γάλλων 2 Η απόδοση του κειμένου στα ελληνικά είναι του Δ.Σ. Μπαλάνου, «Ευανθία Καΐρη», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1927, σσ. 372-376. Βλ. Ambroise-Firmin Didot, Notes d’un voyage dans le Levant en 1816 et 1817, Παρίσι, 1817, σσ. 375 κ.εξ. Πρβλ. και Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», Παράβασις/Parabasis, 3(2000), σσ. 257-274.3 4 Επιστολή χρονολογημένη από 2.8.1814. Επιστολή χρονολογημένη 28.1.1815.3 Παρισινών […]». Προτείνει δε ως εναλλακτικές λύσεις «του Άγγλου Γρηγορίου τας προς τας θυγατέρας του παραγγελίας» [John Gregory, A Father’s Legacy to his Daughters (1774);] και το «περί ανατροφής νεανίδων» του Fénelon [De l’ éducation des filles (1687)]. Σε μεταγενέστερη επιστολή του προς τον Θεόφιλο, ο Κοραής συνιστά στην Ευανθία να μεταφράσει το Εγκώμιον εις Μάρκον Αυρήλιον του ακαδημαϊκού Θωμά [Thomas].H Ευανθία, ακολουθώντας τις προτροπές του, μεταφράζει από τα γαλλικά, τα ακόλουθα έργα, όλα εναρμονισμένα με το ηθικοδιδακτικό πνεύμα του Διαφωτισμού: Jean-Nicolas Bouilly, Conseils à ma fille (1811) – Συμβουλαί προς την θυγατέρα μου (Κυδωνίες, 1820)· Antoine-Léonard Thomas, Éloge de Marc-Aurèle (1775) – Μάρκου Αυρηλίου Εγκώμιον (Ερμούπολη, 1835), ενώ σε επιστολή της ανακοινώνει στον Κοραή ότι έχει εκπονήσει και τη μετάφραση του συγγράμματος του «Φενελώνος ‘περί νεανίδων αγωγής’». Η απάντηση προς τον Θεόφιλο ήταν να αναθεωρήσει τη μετάφραση και να την εκδώσει.Η Dora d’Istria παρέχει επίσης τη μαρτυρία ότι ηΕυανθία, εκτός των άλλων της προσόντων, υπήρξε και περίφημη για την ωραιότητάτης ώστε την ζητούσαν σε γάμο «αυθένται και ηγεμόνες. Αύτη όμως απεποιείτο5[…]». Ητόσοπροικισμένηαπότηφύση,ξεχωριστήαυτήΕλληνίδα,επέλεξεναζήσειέναν ήσυχο, περιορισμένο βίο, χωρίς εξάρσεις, δοσμένη μόνον στο παιδαγωγικό της έργο, στις Κυδωνίες, στη Σύρο και στην Ανδρο.Η δραματουργός Στα χρόνια της Επανάστασης επιστρέφει στην Άνδρο και το 1824 συνοδεύει τον αδελφό της Δημήτριο, τον έμπορο, στην Ερμούπολη της Σύρου. Εκεί συναναστρέφεται με αμερικανούς προτεστάντες μισσιονάριους, οι οποίοι δεν κρύβουν τον θαυμασμό τους για την προσωπικότητά της. Ο Αμερικανός Henry Post αναφέρει ότι τα λογοτεχνικά της επιτεύγματα συνιστούν εξαιρετική περίπτωση για την τότε Ελλάδα. Και ο Άγγλος ιερέας J. Hartley επαναλαμβάνει τον ίδιο θαυμασμό και εκτίμηση για το πρόσωπό της. Έχει σωθεί επίσης και μία Ωδή αφιερωμένη προς τον Διονύσιο, Μητροπολίτη Εφέσου, ως προστάτη της Σχολής των Κυδωνιών. Χωρίς ιδιαίτερες ποιητικές αξιώσεις έργο, έχει κυρίως επηρεαστεί από την αφιέρωση του Αγάθωνα του Wieland από τον Κωνσταντίνο Κούμα στον ίδιο μητροπολίτη, καθώς οι πιο πολλοί από τους είκοσι στίχους της ωδής είναι αυτούσιες φράσεις από την αφιέρωση αυτή του Κούμα. Στην περίπτωση της Ευανθίας Καΐρη έχουμε πλείστες συγκλίνουσες, ευνοϊκές προϋποθέσεις: την άρτια κλασική παιδεία, την καθοδήγηση του Αδαμάντιου Κοραή που έστελνε, μαζί με άφθονες συμβουλές, βιβλία στα σχολεία της Μικράς Ασίας, σε αυτά των Κυδωνιών και της Σμύρνης· ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν θεωρητικά συγγράμματα αισθητικής και κλασικοί θεατρικοί συγγραφείς. Διέθετε επίσης την απαραίτητη γλωσσομάθεια και βεβαίως την εμπειρία των θεατρικών παραστάσεων στο σχολικό περιβάλλον των Κυδωνιών, για να θεωρήσουμε ότι κατείχε τα απαραίτητα εφόδια, τα θεωρητικά εργαλεία αλλά και την σκηνική εμπειρία προκειμένου να οδηγηθεί στη δραματουργική σύνθεση. Είναι άξιο επισήμανσης ότι η διοργάνωση σχολικών θεατρικών παραστάσεων βρισκόταν πάντα στο επίκεντρο της παιδαγωγικής της δραστηριότητας. Η Έξοδος του Μεσολογγίου συγκλόνισε την Ευανθία. Αυτό αποδεικνύει ο εξηρμένος της λόγος στο Προλογικό της σημείωμα στον Νικήρατο που απευθύνει «Προς τας Ελληνίδας»: 5 Δ.Σ. Μπαλάνος, «Ευανθία Καΐρη», ό.π., σ. 373.Ο Νικήρατος, δράμα εις τρεις πράξεις, υπό ελληνίδος τινός συντεθέν, τυπώθηκεΗ*** 64 «Ενθυμείσθε ακόμη, ω φίλαι, την θλιβεράν εκείνην ημέραν, κατά την οποίαν ηκούσθη ‘‘Έπεσε το Μεσολόγγι’’, ημέραν, κατά την οποίαν, όχι μόνον ανανεώθησαν, αλλά και επολυπλασιάσθησαν, όσα δάκρυα εχύσαμεν άλλοτε διά τας πυρπολήσεις και αναστατώσεις τόσων πόλεων και διά τας σφαγάς και θυσίας τόσων αδελφών μας. Ενθυμείσθε ποίαν εντύπωσιν έκαμεν εις την φαντασίαν μας η λυπηροτάτη αύτη είδησις, και ποίαν πληγήν αφήκεν εις την κατώδυνον καρδίαν μας. Εις εμέ, φίλαι, υπήρξεν αδύνατον να λησμονήσω την νύκτα της 10 του εφετεινού Απριλίου. Εκείνα τα ηρωικά φάσματα, παλαίοντα τόσας ημέρας με την πείναν και με τον θάνατον, και εμψυχωνόμενα αιφνιδίως διά να τρομάξουν εις το σκότος της νυκτός τας εχθρικάς φάλαγγας, και να σώσουν τας ημιθανείς γυναίκας και τα μόλις πνέοντα παιδία, τα ιερά της πίστεως και πατρίδος θύματα! εκείνος των φίλων και συγγενών ο αποχωρισμός, αι οιμωγαί των μητέρων, οι θρήνοι των παιδίων! εκείνοι οι Ήρωες, όσοι απεφάσισαν να ενταφιασθούν υπό τα ερείπια του Μεσολογγίου με τους ασθενείς και πληγωμένους, των υπονόμων αι εκρήξεις, αι φλόγες, τα χάσματα, τα οποία το κατέστησαν αγνώριστον και κατέπιαν τόσους εχθρούς, ήρχοντο πάντοτε εις την φαντασίαν μου· και ήτον αδύνατον να την εφησυχάσω, αν δεν απεφάσιζα να εκθέσω εγγράφως, όσα ενόμιζα ότι έβλεπα και ήκουα. Πόσον όμως εις εμέ υπήρξεν δύσκολον να συνάψω, όσα εφανταζόμην και όσα ησθάνετο η καρδία μου! Ήρχισα πολλάκις και πολλάκις παραίτησα· τέλος έγραψα το Δράμα τούτο· ενόμισα ότι έκαμα τί και έλαβα ολίγην άνεσιν. Το παράξενον όμως είναι ότι ετόλμησα να το εκδώσω και διά του τύπου· αλλ’ η επιθυμία, την οποίαν είχα να αφιερώσω τι εις εκείνας, όσαι εις τον ιερόν τούτο αγώνα του έθνους μας παρά την αισχράν και άτιμον δουλείαν επροτίμησαν τας φλόγας και τας αβύσσους· το μέγα χρέος, το οποίον εστοχαζόμην, ότι έχω εις τα ιερά ταύτα της πίστεως και της πατρίδος σφάγια, με έκαμαν να λάβω την τόλμην ταύτην. Και τι άλλο, φίλαι μου, ηδυνάμην καταλληλότερον να προσφέρω εις τας υπέρ της Ελλάδος θυσιασθείσας Ελληνίδας, παρά την τρομεράν σκηνήν του μεγάλου και ενδόξου του Μεσολογγίου δράματος; […] Εάν έκαμα ολίγας τινάς εις την ιστορικήν αλήθειαν μεταβολάς, στοχάζομαι, ότι τούτο είναι συγχωρημένον εις τοιαύτην υπόθεσιν· και έπειτα με φαίνεται, ότι τίποτε άλλο δεν ανέφερα παρ’ ό,τι συνέβη κατ’ αυτήν την ημέρα της εξόδου, ή ολίγον προ αυτής, ή μετ’ αυτής εις το Μεσολόγγι. Εάν δεν μετεχειρίσθην τα αληθινά ονόματα των αγωνισαμένων αληθώς εις το μέγα του Μεσολογγίου δράμα· είναι εύκολον, νομίζω, να αντικαταστήση τις τα ονόματα εκείνων, όσους γνωρίζει ως προταιτίους της υπέρ της ελευθερίας του έθνους μας μεγίστης αυτής και καταπληκτικής θυσίας. Είμαι τελευταίον βεβαία, ότι Σεις τουλάχιστον, φίλαι μου, θέλετε παραβλέψει τας πολλάς και μεγάλας ελλείψεις, όσας έχει η προσφορά μου αύτη· όλη δε η πεποίθησίς μου επιστηρίζεται εις μόνην την γενναίαν συγκατάβασιν της ευαισθήτου και φιλοπάτριδος καρδίας Σας. Εν Άνδρω 1826 Ιουλίου 11. στο Ναύπλιο το 1826. Γράφτηκε τρεις μήνες μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου, το Όπου όμως και αν βρισκόταν, είναι σαφές ότι υπήρξε αυτήκοος μάρτυρας αφηγήσεων και άμεσων ειδήσεων. Σύμφωνα με την ημερομηνία του προλογικού κειμένου, τεκμαίρεται ότι το έργο γράφτηκε ή ξαναδουλεύτηκε στην Άνδρο: «Εν Άνδρω 1826 Ιουλίου 11». Η Ευανθία Καΐρη δεν υπογράφει το δράμα της ούτε καν με τα αρχικά της. Μόνο η ένδειξη: «Η***» βρίσκεται στη θέση της υπογραφής της, «κατεχόμενη από υπερβάλλουσαν συστολήν,6 Βάλτερ Πούχνερ, Γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς στα χρόνια της Επανάστασης και το έργο τους. Μητιώ Σακελλαρίου, Η ευγνώμων δούλη, Η πανούργος χήρα (1818) • Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, Φιλάργυρος (1823/1824) • Ευανθίαπιθανότερο στην Ερμούπολη της Σύρου. Καΐρη, Νικήρατος (1826). Φιλολογική επιμέλεια Βάλτερ Πούχνερ, σειρά «Θεατρική Βιβλιοθήκη», Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα, 2003, σσ. 691-692.7 ηοποίαέρχεταιειςαντίφασινπροςτηνζωηρότητατηςφαντασίας»της. Ηανωνυμία,ιδιαιτέρως στην περίπτωση της γυναικείας γραφής, δεν μας εκπλήσσει τόσο. Αποτελεί, και μάλιστα ανεξαρτήτως φύλου, συνήθη τακτική της εποχής. Θυμίζω ότι ούτε η Μητιώ Σακελλαρίου υπογράφει τις μεταφράσεις του Goldoni που εκπονεί και εκδίδει το 1818. Το ίδιο πράττει και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος που εκδίδει κι αυτός ανωνύμως, για λόγους προφύλαξης, στη Βιέννη, το 1816, την τολμηρή διασκευή του Φιλάργυρου του Μολιέρου.5 Επιλέγει τον τύπο του τρίπρακτου δράματος, σε πεζό λόγο. Η πρώτη πράξη περιέχει εννέα σκηνές· κλείνει με το χορικό της δέησης των Γυναικών και των παιδίων, με επικεφαλής την Κλεονίκη, η δεύτερη περιέχει εννέα σκηνές και η τρίτη περιέχει επτά, σαφώς όμως μικρότερης έκτασης. Η γλώσσα είναι αρκετά απλή και κατανοητή και έχει αμεσότητα, είναι σε θέση να μιλήσει στις καρδιές των ανθρώπων και να τις συνταράξει. Το έργο χαρακτηρίζεται άλλωστε από συγκινησιακή φόρτιση και, όπως σωστά επισημαίνει ο Βάλτερ Πούχνερ, από έντονο συναισθηματισμό. Εφαρμόζει αρχές της κλασικιστικής δραματουργίας αναφορικά ιδίως με την τήρηση των ενοτήτων. Τα πρόσωπα της δράσης είναι ελάχιστα και εμφανίζονται δυο με τρία ομιλούντα πρόσωπα επί σκηνής. Γίνεται επίσης ευρεία χρήση μονολόγων. Το δράμα μάς μεταφέρει, in media res, στην τελική έκβαση του Αγώνα και στη νύχτα της Εξόδου.Το χρονικό διάνυσμα μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται το δράμα είναι μόλις μερικές ώρες. Στην Α ́ πράξη δεν αναφέρεται ακριβής χρονική ένδειξη, ωστόσο, ο Νικήρατος μονολογεί, «η ημέρα έκλινε», άρα έχει φθάσει το απόγευμα. Η Β ́ πράξη φέρει την ένδειξη «αρχή της νυκτός» και η Γ ́ πράξη τη διευκρίνιση «νυξ». ΝΙΚΗΡΑΤΟΣ ΚΛΕΟΝΙΚΗ ΛΥΣΙΜΑΧΟΣ Ευρωπαίος ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΙ ΧΟΡΟΣ ΙΜΠΡΑΗΜΗΣ ΦΥΛΑΚΕΣ«ΤΑ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ ΠΡΟΣΩΠΑ Στρατηγός εις Μεσολόγγι.Θυγάτηρ του Νικηράτου.φίλος και αξιωματικός του Νικηράτου. απεσταλμένος και αξιωματικός του Νικηράτου.γυναικών, και παιδίων. αυτού. Η σκηνή είναι εις Μεσολόγγι. Το θέατρον παρασταίνει μέρος αυτής της πόλεως, όπου φαίνονται οι τάφοι του Μάρκου, του Κυριακούλη… και Ναός.» Αυτή η περιγραφή του σκηνικού χώρου παραπέμπει κατά τη γνώμη μου σε ρομαντικά μοτίβα που υποδηλώνονται με τους τάφους των ηρώων αλλά και με τον Ναό. Το έργο διαπνέεται άλλωστε από έντονη θρησκευτικότητα, εμφανή ιδίως στο χορικό της δέησης των γυναικών, με κορυφαία την Κλεονίκη, και την παρουσία των παιδιών.Όπως σωστά παρατηρεί η Ευανθία Στιβανάκη: Από τα «του δράματος πρόσωπα», μόνον οι θετικοί ήρωες έχουν ονόματα συγκεκριμένα, εκτός από τον Ιμπραήμη, μοναδικός ονομαστικός προσδιορισμός, συγκεκριμένου ιστορικού 7 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 259.προσώπου. Η Ευανθία Καΐρη μερίμνησε για τα «ένδοξα» ονόματα των θετικών ηρώων της. Σύμφωνα με τις απαιτήσεις του νεοκλασικισμού, έδωσε στους ήρωές της αρχαιοελληνική υπόσταση, παραπέμποντας στην πεποίθηση για την ιστορική συνέχεια των Ελλήνων. Μέσα από τη συνθετική υπόσταση των ονομάτων και μέσα από τις έννοιες που υποδηλούν οι όροι: νίκη, κλέος, χάρις, γένος, μάχη, η Ευανθία προσδιόρισε την ποιότητα και την αξία των ηρώων της. Τα ένδοξα, μαχητικά και νικηφόρα ονόματα των ηρώων του δράματος υπερβαίνουν την ήττα και τον θάνατο8Ο Νικήρατος, (ο αίρων την νίκη), είναι πρόσωπο τόσο πραγματικό όσο και δραματουργικά συμβολικό. Σύμφωνα με την Ευανθία Στιβανάκη είναι πρόσωπο ιδανικό, μαχητικό και πρωτοπόρο, «αίρει» την ηγετική ευθύνη των αποφάσεων και9για λογαριασμό των συμπατριωτών του, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Έχει όμωςιστορική υπόσταση; Έχει υποστηριχθεί, ήδη από τον Μπαλάνο, ότι ο Νικήρατος παραπέμπει ευθέως στον πρόκριτο Χρήστο Καψάλη που υπήρξε το κορυφαίο πρόσωπο του ολοκαυτώματος. Την ίδια άποψη σχετικά με την ταύτιση του προσώπου10Η Κλεονίκη: Η ονοματική συγγένεια ακόμα και στο επίπεδο του συμβολισμού είναι φανερή: Νικήρατος και Κλεονίκη (ο αίρων την νίκη, η ένδοξη νίκη). Η Κλεονίκη είναι δυνατός χαρακτήρας και έχει ένα ειδικό δραματικό βάρος. Παρ’ ότι είναι νέα και γυναίκα συνομιλεί ευθαρσώς με τον ηγέτη πατέρα της, εκφράζει τις επιφυλάξεις της, παράπονα και επιθυμίες, κάνει προτάσεις και ηγείται της ομάδας των γυναικών, η οποία εμφανίζεται ως αρχαίος χορός. Η άποψη της Στιβανάκη ότι η Ευανθία, μέσω της Κλεονίκης, προσδιόρισε δραματουργικά τον εαυτό της και εξέφρασε δραματικά την πραγματική σχέση και τα αισθήματά της προς τον Θεόφιλο- Νικήρατο έχει αρκετά ερείσματα. Ο αδελφός της Θεόφιλος και λόγω της ηλικιακής απόστασης, αλλά και λόγω της απώλειας του πατέρα σε πολύ μικρή ηλικία,11Ο Λυσίμαχος (ο καταλύων τη μάχη) ο στρατιωτικός ηγέτης της εξόδου, είναιτο τρίτο κατά σειρά πρόσωπο του δράματος, το οποίο προσδιορίζεται ως ο έμπιστος,ο «φίλος και αξιωματικός του Νικηράτου». Ο Λυσίμαχος στο δράμα έχει αμιγήστρατιωτική υπόσταση. Είναι Επτανήσιος και παρά το γεγονός ότι «[…] δεν εγνώρισετα εκ της τυραννίας των Τούρκων κακά, έτρεφεν όμως και τρέφει άσπονδον μίσοςΟ Ευρωπαίος απεσταλμένος και αξιωματικός του Ιμπραήμη είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πρόσωπα του δράματος. Ο χαρακτήρας του [Γάλλου όπως συνάγεται] απεσταλμένου του Ιμπραήμ, «υποβοηθά το δράμα να αποκτήσει τις εντάσεις του, τις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις του. Ο απεσταλμένος αξιωματικός8 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 264.9 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 262.10 Βάλτερ Πούχνερ, Γυναίκες θεατρικοί συγγραφείς στα χρόνια της Επανάστασης και το έργο τους…, ό.π., σ. 172.11 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 264.12 Νικήρατος, Πράξη Α ́, Σκηνή Πρώτη, βλ. Β. Πούχνερ, ό.π., σ. 695.13 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 264.της ιστορικής πραγματικότητας.υιοθετεί και ο Βάλτερ Πούχνερ.Από τα μέλη της οικογένειάς του που συμμετείχαν στα γεγονότα, είναι γνωστός μόνον ο γιος του Απόστολος, που σκοτώθηκε στην Έξοδο.ουσιαστικά υπήρξε για αυτήν η πατρική μορφή του βίου της.12συνομιλητής του Νικήρατου.κατ’ αυτών».Παρουσιάζεται κυρίως ως γενναίος μαχητής αλλά και ως ισότιμος 13Δεν είναι βεβαιωμένο εάν ο Καψάλης είχε κόρη.6 είναι ο κύριος αντιθετικός πόλος του δράματος στην Α ́ πράξη.οξύτερων διαλογικών αντιθέσεων και των βαθύτερων ιδεολογικών συγκρούσεων. Εμφανίζεται βέβαιος για την τελική νίκη του Ιμπραήμ, επιχειρεί να πείσει τον Νικήρατο για το μάταιο του αγώνα των Μεσολογγιτών, προτείνει παράδοση και τάζει τη σωτηρία των πολιορκημένων. Είναι όμως και γνώστης των ενδοελληνικών αντιθέσεων, τις οποίες τονίζει. Έχει άποψη, εκφράζει τους λόγους για τους οποίους συρρικνώθηκε το φιλελληνικό κίνημα και εξηγεί ότι η δική του επαγγελματική θέση στο στρατό του Ιμπραήμ, είναι εντιμότερη από εκείνη των Ελλήνων που, για πολιτικούς λόγους, άφησαν το Μεσολόγγι στην τύχη του. Ο Νικήρατος, αν και οργίζεται, καταφέρνει να αποκαλύψει τη βαθύτερη χυδαιότητα του Ευρωπαίου και ανασκευάζει πειστικά τις θέσεις του. Ο Ευρωπαίος απεσταλμένος εμφανίζεται πάλι στην Γ ́ πράξη, χωρίς την μάσκα της ευγένειας και συνομιλώντας με τον Ιμπραήμ, αποκαλύπτεται ότι έχει συμβάλει και αυτός στην εξαγορά ενός ‘‘αυτομόλου’’ με σκοπό την προδοσία, τονίζοντας ως πραγματικός ανθέλληνας Ευρωπαίος ότι ‘‘γνωρίζει την τέχνην να τους έχη διηρημένους’’. Παρακινεί τον Ιμπραήμ να φανεί σκληρός με τους Μεσολογγίτες, ώστε ακόμα και ο ίδιος ο Ιμπραήμ αναφωνεί: ‘‘Και η περίφημος Ευρώπη γεννά λοιπόν τοιαύτα τέρατα! Μην το δώση ο θεός, κανείς15 16 μουσουλμάνος να ομοιάζη με αυτούς!’’ ».Ο Χορός γυναικών, και παιδίων. Οι γυναίκες εμφανίζονται στο δράμα μαζίμε τα παιδιά τους ως σύνολο, ως χορός στο τέλος της Α ́ πράξης, όταν αναπτερώνεταιη ελπίδα ότι τα ελληνικά πλοιάρια θα σπάσουν τον κλοιό της πολιορκίας για ναφέρουν τροφές. Η Κλεονίκη, ως κορυφαία του χορού, παρακινεί τις γυναίκες ναπροσευχηθούν. Οι γυναίκες και τα παιδιά, ως δυο «ημιχόρια», προσεύχονται εναλλάξ,με μια έννοια ποιητικών στροφών και αντιστροφών, ενώ διαδηλώνουν «[…] Αςαποθάνωμεν όλαι ελεύθεραι[…]». Τέλος όλες μαζί ψάλλουν τον «προς τας ελληνίδαςύμνον», έναν αληθινό χορικό ύμνο, μια ιδιάζουσα ποιητική σύνθεση, αλλά με σαφέςμέτρο και ρυθμό. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα σημεία του δράματος. Οιγυναίκες με την ευγένεια και την χάρη τους παρά την απελπισία, «ημερεύουν» τοδράμα και του χαρίζουν λυρικό τόνο. Με τον ύμνο των γυναικών ολοκληρώνεται η17Ελευθερίας ιερά θύματαυπέρ πατρίδος εθυσιάσθητε.Εσείς ελεύθεραι απεθάνετε·και μεις ελεύθεραι θ’ αποθάνωμεν·14 Νικήρατος, Πράξη Α ́, Σκηνή Πέμπτη, βλ. Β. Πούχνερ, ό.π.,σσ. 701-707.15 Νικήρατος, Πράξη Γ ́, Σκηνή Πέμπτη, βλ. Β. Πούχνερ, ό.π., σ. 736.16 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 265.17 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σσ. 264-266, Συγκρατώ ακόμη τις ακόλουθες ενδιαφέρουσες σκέψεις της μελετήτριας: «Από την παρουσία των γυναικών με τη μορφή ενός λυρικού χορού, δεν αποφεύγουμε τον πειρασμό να υποθέσουμε, ότι η Καΐρη σχεδίαζε μια τραγωδία –τουλάχιστον ως προς τα ποσοτικά μέρη του δράματος– ή ότι στην πορεία της δραματικής κατασκευής επιχείρησε να δώσει δομικά στοιχεία που προσδιορίζουν μια τραγωδία με την κλασική έννοια του όρου. Πραγματικά ο ‘’Χορός’’ αυτός στο τέλος της A ́ πράξης, μετά από ένα εκτεταμένο επεισόδιο όπου το σύνολο των εμφανιζομένων προσώπων-υποκριτών δεν ξεπερνά τους τρεις, όπως συμβαίνει στις ελληνικές τραγωδίες, έχει την μεγαλοπρέπεια και το βάρος ενός πραγματικού χορικού- λυρικού μέρους, με ποιητικές αξιώσεις και όχι την θέση ενός ιντερμέδιου. Δυστυχώς το εγχείρημα δεν ολοκληρώνεται. Οι γυναίκες επανεμφανίζονται ως σύνολο «έμπροσθεν του ναού» περί το τέλος της Β ́ πράξης και χαιρετούν την «φίλη πατρίδα», λίγο πριν πορευθούν προς την έξοδο».Α ́ πράξη.14Είναι η αιτία των7 και μεις ελεύθεραι θ’ αποθάνωμεν.18Ο Ιμπραήμης, μεγαλοπρεπής και σοβαρός, εμφανίζεται στην Γ ́ πράξη σεέναν συντομότατο ρόλο. Έχει ήδη καταλάβει το Μεσολόγγι και αναλογιζόμενος τιςφοβερές του απώλειες δεν δείχνει ευχαριστημένος. Τονίζει μάλιστα ότι παρά τηναπελπισία των Μεσολογγιτών, «ακόμη πολεμούν ως λυσσασμένοι». Κατακρίνει τονπροδότη που του πρόσφερε ουσιαστικά τη νίκη. Αηδιασμένος από τον φανατισμό τουευρωπαίου αξιωματικού του εναντίον των Ελλήνων, «προφητεύει»: «Α! Ευρώπη,Ευρώπη! Ακόμα δέκα χρόνοι· ακόμη είκοσι χρόνοι το πολύ· και αν δεν συμβή καμμίαεις το Τουρκικόν έθνος δυστυχία, αν εξακολουθούν τα πράγματα καθώς τρέχουν, οιΜουσουλμάνοι θα δίδουν νόμους εις τον κόσμον· και εγώ […] Τότε θα βασιλεύει ο19Οι στρατιώται του Μεσολογγίου και οι φύλακες του Ιμπραήμ, αν και εμφανίζονται περισσότερο για να πλαισιώνουν τους αρχηγούς τους, δεν είναι εντελώς βωβά πρόσωπα. Κατά τη σύντομη εμφάνισή τους, οι Μεσολογγίτες στρατιώτες εκφράζονται και δρουν και αυτοί ως σύνολο. Τα ονόματά τους, όπως ακούγονται από τις προσφωνήσεις του Νικήρατου, είναι ονόματα αρχαιοελληνικά, ένδοξα και20Τέλος, ο ανήλικος Χαριγένης (γένος χάριτος) δεν αναφέρεται στα «του δράματος πρόσωπα» αλλά στο δράμα εμφανίζεται σε δυο σκηνές, κρατημένος από το χέρι ή στην αγκαλιά της Κλεονίκης. Η αθωότητα της παρουσίας του προσθέτει συγκινησιακή φόρτιση σε αυτές τις σκηνές, ενώ αποτελεί μια από τις αιτίες της εσωτερικής σύγκρουσης. Η επίκληση του μικρού Χαριγένη προς τον πατέρα του να μείνει μαζί με αυτόν και την αδελφή του και να μην ακολουθήσει τον Λυσίμαχο στην21συμβολικά: Καλλίας, Νικίας κ.ά.έξοδο: «Όχι Κλεονίκη· μη με δώσης, μη μ’ αφήσης να με πάρη!», είναι τρυφερή καισπαρακτική.228 Μωάμεθ. Τότε…». Ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο συνδυάζει, όπως αναλύσαμε, το σύγχρονο ιστορικό θέμα με κλασικότροπα εξαρχαϊστικά στοιχεία, κυρίως με τα αρχαία ονόματα των βασικών προσώπων του δράματος, στα οποία αναφερθήκαμε διεξοδικά, που κατοπτρίζουν ευκρινείς συμβολικές συνδηλώσεις: «νίκη, κλέος, χάρις, γένος, μάχη», με τη συχνή χρήση των διαφωτιστικών εννοιών «έθνος», «πατρίδα», «ελευθερία», με το υψηλό ύφος που διέπει το κείμενο και τη χρήση του χορικού σε κομβικό σημείο του έργου. Φέρει επίσης έντονο πολιτικό προβληματισμό, καταγγέλλοντας τους ξένους και τις μεγάλες δυνάμεις για την αδιαφορία τους απέναντι στον αγώνα των Ελλήνων ενώ θίγει, με έμμεσο τρόπο, και τις ευθύνες της ελληνικής πλευράς, τις εμφύλιες διενέξεις και τους εθνικούς διχασμούς. Πρωτοπαρουσιάστηκε το 1827 μπροστά σε πρόσφυγες στην Ερμούπολη, ίσως και το 1830, ενώ παραστάθηκε με βεβαιότητα το 1838. Με τον τίτλο Η άλωσις του Μεσολογγίου παίζεται το 1837 στο θέατρο Σκοντζόπουλου στην Αθήνα, καθώς και σε αυλική παράσταση που οργανώνει Γερμανός αξιωματικός με Έλληνες ερασιτέχνες. 18 Νικήρατος, Κλεονίκη, χορός γυναικών και παιδίων, Πράξη Α ́, Σκηνή Ένατη, βλ. Πούχνερ, σσ. 713- 714.19 Νικήρατος, Πράξη Γ ́, Σκηνή Πέμπτη, βλ. Πούχνερ, σσ. 736-737. Και Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 266.20 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 266. 21 Νικήρατος, Πράξη Β ́, Σκηνή Ένατη, βλ. Πούχνερ, σ. 730.22 Ευανθία Στιβανάκη, «Ο πατριωτικός Νικήρατος της Ευανθίας Καΐρη», ό.π., σ. 266.Το 1838 ανεβαίνει στο Μεσολόγγι. Πιθανώς παίχτηκε και το 1869. Επίσης παίχτηκε9 στην Καΐρειο Σχολή. Η επιτυχία του Νικήρατου χάρισε στην Ευανθία Καΐρη μια περιώνυμη θέση μεταξύ των λογίων της εποχής. Το 1827 ο Αλέξανδρος Σούτσος, σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ο Φίλος του Νόμου (φ. 266, 7 Φεβρουαρίου) αποκάλυψε το όνομά της γράφοντας: «Αν και η κυρία Ευανθία ηθέλησεν από μετριοφροσύνην ανωνύμως να εκδώσῃ και ν’ αποποιηθή το καλόν και άξιον λόγου δράμα του Νικηράτου, ημείς όμως αγαπώντες να ενθαρρύνωμεν τα προτερήματα και να διεγείρωμεν την ευγενή άμιλλαν, τολμώμεν να την κηρύξωμεν μητέρα του πονήματος τούτου, να την κατατάξωμεν εις τον χορόν των Μουσών […]». Η Ευανθία Καίρη, αν και επέλεξε μια μεταγενέστερη ζωή, ήσυχη και χωρίς κραδασμούς, εισήλθε μέσω των δυο κειμένων που εξέδωσε ανωνύμως στον στίβο του δημόσιου λόγου, και συνέθεσε το πρώτο «πατριωτικό δράμα» του Αγώνα που γράφτηκε «εν θερμώ».