“Η Ήδη διανύουμε τις πρώτες μέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δηλαδή το χρονικό εκείνο διάστημα των σαράντα ημερών, που προηγείται της Μεγάλης Εβδομάδας και της εορτής του Πάσχα, όπου ως βασικό χαρακτηριστικό της έχει τη νηστεία. Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή άρχισε να εφαρμόζεται στην Εκκλησία από τον Δ’ αιώνα και κατά τη διάρκεια της τελούνται Ακολουθίες που δεν τελούνται κατά τη διάρκεια του υπολοίπου λειτουργικού έτους όπως η θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων.
Ως Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων ονομάζεται η Ακολουθία εκείνη, κατά την οποία τα Τίμια Δώρα είναι ήδη καθαγιασμένα από τη Λειτουργία της προηγούμενης Κυριακής και προτίθενται στους πιστούς για Θεία Μετάληψη κατά τις νηστίσιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής που δεν τελείται πλήρης Θεία Λειτουργία. Η Λειτουργία των Προηγιασμένων διασώζει ενδιαφέροντα στοιχεία της αρχαϊκής λειτουργικής πράξης και πνευματικότητας, μονολότι ιστορικά μαρτυρείται από τον Ζ’ αιώνα. Κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης η Προηγιασμένη Λειτουργία χαρακτηρίζεται ως αρχαία παράδοση που ανάγει την απαρχή της στα χρόνια των Αγίων Αποστόλων, κατά τα οποία θεσμοθετήθηκε η νηστεία.
Η γενεσιουργός αιτία της Λειτουργίας των Προηγιασμένων είναι ο πένθιμος χαρακτήρας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ένεκα του οποίου οι Χριστιανοί δεν τολμούσαν να τελέσουν πανηγυρική Θεία Λειτουργία, εκτός από τα Σάββατα και τις Κυριακές, ημέρες αφιερωμένες στη Δημιουργία (Σάββατο) και την Ανάσταση του Κυρίου (Κυριακή). Το ίδιο ίσχυε και για τις ημέρες μνήμης των Αγίων, οι οποίες εάν έπεφταν καθημερινή μετατίθονταν κατά τα Σάββατα ή τις Κυριακές.
Ο χρόνος τελέσεως της Προηγιασμένης και η σύνδεσή της με την Ακολουθία του Εσπερινού μας θυμίζει την αρχική σύνδεση της Θείας Ευχαριστίας με τις εσπερινές συνάξεις, όπου κατά την αποστολική εποχή ετελείτο μαζί με τα δείπνα κατά το πρότυπο του Μυστικού Δείπνου για να αποσπαστεί βεβαίως σιγά-σιγά από αυτά και να αποτελέσει ξεχωριστή ακολουθία που τελείται τις πρωινές ώρες. Στον απόηχο αυτών των παλαιοτάτων τύπων της εσπερινής ευχαριστιακής συνάξεως βρίσκεται και η προηγιασμένη ως ακολουθία εσπερινής κοινωνίας.
Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων τελείται κανονικά κατά το εσπέρας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, εκτός Σαββάτου και Κυριακής και τις τρις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας μετά πλήρη ολοήμερη νηστεία, Η καθημερινή τέλεσή της μαρτυρείται από τον ΝΒ’ Κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου. Ήδη από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας επικράτησε βαθμηδόν να τελείται το πρωί συναπτά με την Ακολουθία των Ωρών (Α’, Γ’, ΣΤ’ και Θ’). Παρέμεινε βέβαια η σύνδεση με την Ακολουθία του Εσπερινού αλλά μόνο τυπικά.
Η συγγραφή της Λειτουργίας των Προηγιασμένων αποδίδεται σε πλειάδα Πατέρων της Εκκλησίας, μεταξύ των οποίων ο Επιφάνιος Κύπρου, ο Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως και ο πάπας Ρώμης Γρηγόριος ο Διάλογος. Επίσης, στον κώδικα 766 της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών (ΙΣΤ’ αιώνας), υπάρχει έμμεση μαρτυρία ότι αποτελεί προϊόν της πένας του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου. Συγκεκριμένα, ο κώδικας αναφέρει ότι στη Θεία Ευχαριστία μετά τη Λειτουργία των Προηγιασμένων λέγεται το απολυτίκιο και το κοντάκιο του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, λογικά από σύγχυση μεταξύ Γρηγορίου του Θεολόγου και Γρηγορίου του Διαλόγου. Η απόδοση της Λειτουργίας στον Γρηγόριο τον Διάλογο οφείλεται πιθανότατα στη συμβολή του για τη διάδοσή της στη Δύση, καθώς την εισήγαγε στη λατρεία της Μεγάλης Παρασκευής της Εκκλησίας της Ρώμης, σύμφωνα με το ρωμαϊκό τυπικό.
Έτσι λοιπόν, ένεκα της συνήθειας των αρχαίων Χριστιανών να προσέρχονται τακτικά στη Θεία Κοινωνία θεσπίστηκε η Λειτουργία των Προηγιασμένων ώστε να μην εκλείπει η Θεία Μετάληψη κατά τις ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής, όπου δεν τελείται πλήρης Θεία Λειτουργία – προσφορά αναιμάτκου θυσίας. Η Προηγιασμένη Λειτουργία ονομάζεται και Λειτουργία της Μεγάλης Σαρακοστής.
Με τη μετάδοση των Προηγιασμένων Δώρων διαφαίνεται η διάθεση της Εκκλησίας για την κάλυψη των πνευματικών αναγκών των μελών της. Η Θεία Ευχαριστία, ως το κατεξοχήν σημείο έκφρασης της μυστηριακής κοινότητας, συνιστά αναγκαίο στοιχείο για τη ζωή του πιστού. Η έλλειψή της χαλαρώνει τον δεσμό του πιστού με την ευχαριστιακή σύναξη, αλλά η παρουσία της, έστω και με την κατ’ οικονομία μετάδοση των Προηγιασμένων, ενδυναμώνει τον αγώνα του πιστού στην προσευχή και τη νηστεία της σαρακοστιανής χαρμολύπης.
Βιβλιογραφία Δρίτσα Δ. – Μπαλιάτσα Δ. – Καραμάτσκου Δ., “Τεσσαρακοστή Μεγάλη”, Λεξικό Πρωτοχριστιανικών, Βυζαντινών και Νεότερων Ορθοδόξων Όρων, Εκδόσεις Έννοια, Πρώτη Έκδοση, Αθήνα 2005. Ζαραβέλα Γεωργίου, “Προηγιασμένων Δώρων Θεία Λειτουργία”, Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 12. Στρατηγικές Εκδόσεις Ε.Π.Ε., Αθήνα 2014 – 2015, σσ. 298-289. Θεοδώρου Ευαγγ., “Προηγιασμένων Λειτουργία (Λειτουργική), Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τ. 10, Αθήναι 1969, στ. 601. Φίλια Ν. Γεωργίου, Λειτουργική: Η Θεία Ευχαριστία (μέχρι τον 15ο αι.), Τόμος Β΄, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2016. Φουντούλη Μ. Ιωάννου, Λειτουργική Α’: Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 265-267.